Η παράσταση της Σταύρωσης

Το κορυφαίο πάθος του Χριστού εικονογραφημένο στο Δαφνί και στα σύγχρονα μ’ αυτό μνημεία

«Και ότε απήλθον επί τον τόπον

τον καλούμενον κρανίον

εκεί εσταύρωσαν Αυτόν
και κακούργους, ον μεν

εκ δεξιών ον Δε εξ’ αριστερών».
Κατά Λουκάν, Κεφ. Κγ-33

Η Σταύρωση είναι μία παράσταση που εικονογραφείται με μεγάλη συχνότητα και ποικιλία. Τη συναντάμε σε αρκετά μνημεία με ολοκληρωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, αλλά και σε φορητές εικόνες, χειρόγραφα, σμάλτα. Και στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Δαφνί απαντάται η σκηνή της Σταυρώσεως.
Η εικονογραφία της Σταυρώσεως είναι ήδη διαμορφωμένη από τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια. Το αρχαιότερο παράδειγμα είναι η μικρογραφία του κώδικα Ραμπουλά (6ος μ.Χ. αι.). Φορητή εικόνα από το Σινά του 9ου αιώνα αποδεικνύει ότι η παράσταση είχε ευρεία διάδοση μέσα από τους αιώνες. Και Δε θα μπορούσε να συμβαίνει το αντίθετο, αφού είναι από τα κορυφαία επεισόδια του κύκλου του Πάθους του Χριστού.
Οι παραστάσεις της Σταυρώσεως διακρίνονται σε ολιγοπρόσωπες και πολυπρόσωπες. Στις πρώτες ανήκουν, οι παραστάσεις στον Όσιο Λουκά Φωκίδας και στο Δαφνί. Εκτός από τη μορφή του Εσταυρωμένου Χριστού, περιέχουν τον Ιωάννη και τη Θεοτόκο, τις δύο μορφές αγγέλων ή τα κοσμικά σύμβολα της ημέρας και της νύχτας.
Κατά κανόνα στα σύγχρονα με το Δαφνί μνημεία, οι παραστάσεις της Σταυρώσεως είναι πολυπληθείς όπως εκείνη του Αγίου Μάρκου Βενετίας στον Άγιο Νεόφυτο Πάφου στην Κύπρο, στη Νέα Μονή Χίου κ.ά.
Στις πολυπρόσωπες σκηνές, εκτός από τη μορφή του Εσταυρωμένου Χριστού, απεικονίζονται πάντα η Θεοτόκος δεξιά και ο Ιωάννης αριστερά του Χριστού που είναι το κέντρο της παράστασης.
Επίσης απεικονίζονται πάντα τα δύο σύμβολα της ημέρας και της νύχτας ή δύο άγγελοι δεξιά κι αριστερά της κάθετης κεραίας του Σταυρού. Συνήθως τη σκηνή συμπληρώνουν ο εκατόνταρχος Λογγίνος και οι δύο στρατιώτες.
Επιπλέον, πρόσωπα είναι και οι δύο ληστές. Συνήθως τους συναντάμε σε μνημεία της Καππαδοκίας, όπως στο Seki Kilise (β΄ μισό 11ου αι.) στο Goreme παρεκκλήσι 28 (1070 μ.Χ.). Τους δύο ληστές στη σκηνή της Σταύρωσης απεικονίζει η Βυζαντινή Τέχνη αρκετά νωρίς στο Συριακό κώδικα του Ραμπουλά του 9ου αι., στο ψαλτήρι Chladov στο κώδικα 587, φυλ. 97α της Μονής Διονυσίου (11ος αι.).
Επιπλέον, αναπαριστώνται και όμιλος των Αγίων Γυναικών που συνήθως ζωγραφίζονται γύρω από την Παναγία, όπως στη Νέα Μονή Χίου. Άλλες φορές ομάδα στρατιωτών εικονίζεται πίσω από τον Λογγίνο ή να μοιράζουν τα ενδύματα του Χριστού. Τέτοια περίπτωση συναντάμε στον Άγιο Μάρκο Βενετίας (περίπου 1200). Κατά κανόνα τοπίο δεν αναπτύσσεται.
Το χρυσό βάθος με συμβολική απεικόνιση του Γολγοθά ή απλά δύο ζώνες χρωμάτων μία μικρή και μία μεγαλύτερη είναι η πρώτη περίπτωση. Η δεύτερη έχει σχέση με ανάπτυξη τοπίου που αποτελείται ή από Βράχους όπως στην Κρύπτη του Οσίου Λουκά Φωκίδος ή από οικοδομήματα όπως στους Αγίους Αναργύρους Καστοριάς.
Η Σταύρωση στο Δαφνί συνδυάζει το συμβολισμό του Οσίου Λουκά από τη μία και τη ζωγραφικότητα της Νέας Μονής Χίου από την άλλη. Η τάση για επιστροφή στις αξίες της αρχαίας ζωγραφικής που χαρακτηρίζει όλο το ψηφιδωτό διάκοσμο κάνει έντονη τη παρουσία του και στη σκηνή της Σταύρωσης.
Σε χρυσό βάθος στο κέντρο της σύνθεσης αποδίδεται ο Χριστός. Το Σώμα Του και οι Βραχίονές Του σχηματίζουν έντονη καμπύλη με αποδοσμένο ένα ελαφρύ σπάσιμο της μέσης που δεν υπάρχει ούτε στον Όσιο Λουκά, ούτε στη Νέα Μονή Χίου. Φέρει περίζωμα που δίνει την αίσθηση βαριού υφάσματος χωρίς να διακρίνεται η ανατομία του σώματος, όπως τον Όσιο Λουκά. Από τα πλευρά Του ρέει σε καμπύλη τροχιά αίμα και νερό. Η Παναγία και ο Ιωάννης αποδίδονται σε contraposto, στάση με χιασμό κινήσεων υπενθυμίζοντας αρχαίες αξίες στην Τέχνη.
Ο Ιωάννης δεν έχει στο πρόσωπό του το δεξί του χέρι, όπως συνήθως, η όλη του στάση Δε θυμίζει αρχαίο ρήτορα. Οι μορφές αποδίδονται εκλεπτυσμένες και εκφραστικές με σωστές αναλογίες στο σχέδιο.
Στο πρόσωπο της Παναγίας και του Ιωάννη, καθρεφτίζεται ο πόνος. Η ματιά του Ιωάννη είναι προς τον θεατή και όχι, όπως στον Όσιο Λουκά, προς το Χριστό διαφοροποιώντας την ατμόσφαιρα της σκηνής. Στο επάνω μέρος της παράστασης σώζονται ίχνη μορφών αγγέλων, πράγμα το οποίο διαφοροποιεί την παράσταση σε ακόμη ένα σημείο από την ίδια του Οσίου Λουκά Φωκίδας, που έχει την ίδια θέση κοσμικά σύμβολα που συνδέονται με την Ανατολή.
Κοσμικά σύμβολα υπάρχουν σε πολλές παραστάσεις Σταύρωσης στην Καππαδοκία.
Το τοπίο στο Δαφνί αποδίδεται συμβολικά, χωρίς ανάπτυξη. Πέρα του λοφίσκου που ταυτίζεται με το Γολγοθά, απεικονίζονται δεξιά κι αριστερά του Σταυρού φυτά που τονίζουν την ήδη υπάρχουσα συμμετρία της παράστασης.
Η εκλέπτυνση, η εκφραστικότητα και η συμμετρία τονίζουν κορυφαίο γεγονός του Πάθους του Χριστού. Στο Δαφνί αυτά τα στοιχεία είναι έτσι αποδοσμένα που ταυτίζονται με τη δραματικότητα π0ου αποπνέουν τα Άγια Πάθη.

Απόστολος Σπ. Παπαδημητρίου

Βασική βιβλιογραφία
Charles Delvoye, Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα 1998
M. Chatzidakis, Mount Sinai. The Icons, volume one, Princeton, New Jersey 1976
T. Chatzidaki- Bachara, Les Peintures murales de Hosios Loukas
M. Restle, Azia minor 1967
Ν. Μουρίκη, Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής Χίου, Αθήνα 1985
D. Mouriki, “Stylistic trends in monumental painting of Greece during the eleventh and twelvth centuries” DOP 3435, 1982
G. Millet, Recherche sur l’ iconographie de l’ evagnile aux XIV, XV, et XVI siele, Paris 1916
Α. Ξυγγόπουλου, «Αι εικονογραφήσεις του εκατόνταρχου Λογγίνου». ΕΕΒΣ 30,1960-1961
E. DIETZ. – O. DEMUS, Byzantine Mozaics in Greece, London 1948

Το παραπάνω σημείωμα δημοσιεύθηκε στην τοπική εφημερίδα Χαϊδαρίου

«Διαδρομές», φύλ.10, Απρίλιος 1997